A nosa compañeira Blanca Vázquez, profesora de piano e pianista acompañante do CMUS Vigo, visita Costa Rica entre os días 20 e 31 de marzo grazas ás mobilidades internacionais, fora da Unión Europea, que contempla a nosa Acreditación Erasmus+ 2021-2027. A continuación, temos o testimonio, en primera persona, da propia participante:

Do 20 ao 31 de marzo realicei a miña primeira mobilidade Erasmus, e foi en Costa Rica. Visitei tres sedes da universidade, a central en San José e as de Guanacaste (Santa Cruz) e do Caribe (Limón). Foi unha experiencia moi gratificante en todos os sentidos, tanto persoal como profesional. O feito de compartir vivencias co profesorado e o alumnado dos diferentes centros nos que estiven foi realmente enriquecedor.

Costa Rica é un país onde a natureza forma parte da vida cotiá, e os seus habitantes teñen un grande respecto por ela. En San José, a UCR (Universidad de Costa Rica) ten un recinto enorme coa súa propia policía e centro de saúde. Está situada nun espazo natural onde hai un mariposario, un río, árbores espectaculares, unha grande variedade de páxaros e ata un oso perezoso (animal símbolo de Costa Rica) que vivía nunha árbore enfrente da entrada da “Escuela de Artes Musicales” (EAM).

En todas as Universidades existe un departamento de Acción Social, que fai unha labor moi importante coa distribución das bolsas de estudos para o alumnado e mediante o cal as zonas do país máis pobres obteñen axudas, recebendo profesorado da sede central que se desplaza ata alí para dar clase. A conciencia social é un pilar fundamental neste país, de feito, para obter calquer título universitario é obrigatorio facer 300 horas de traballo comunitario.

Todo o profesorado que coñecí tiña unha enorme implicación co alumnado e coa vida musical do centro. Durante a miña estancia asistí a varios concertos, un deles dunha orquestra que ao día seguinte ía tocar a unha zona indíxena á que só se podía acceder cruzando un río e na que nunca escoitaran música clásica. Á súa volta, o director contoume que o ambiente de cooperación que se creara entre os músicos e coa la xente da zona fóra realmente incríble.

O símbolo da UCR é un xirasol e no seu escudo lese a frase “Lucem Aspicio”, en busca da luz en latín. Preguntei sobre o porqué dun xirasol e me responderon que ao igual que a flor busca o sol, os estudantes buscan a luz a través do coñecemento. En todas as sedes que visitei había imaxes ou murais con xirasois.

Escudo da UCR, co seu girassol.
  Oso perezoso na EAM, animal símbolo do país.
Un dos edificios da EAM en San José, capital de Costa Rica.
Mural cun xirasol na Sede de Limón, na costa Caribe do país.

Os costarricenses, coñecidos como ticos, son verdaderamente amables e estiveron pendentes de min en todo momento. Á miña chegada á EAM o seu director Ernesto Rodríguez ensinoume o centro e presentoume ao personal de recepción, conserxería, a bibliotecaria e os profesores os que nos íamos encontrando e logo acompañoume á miña primeira clase, un obradoiro de ópera. 

Co Director da EAM,
Ernesto Rodríguez

Na sede central, en San José, o programa que observei era o Universitario, equivalente ao noso grado superior. Para eles era a súa terceira semana despois das vacacións, teñen dous semestres, de agosto a janeiro e de marzo a xullo. 

Durante las clases pude constatar que había una gran sensibilidad hacia la música propia, de hecho, el alumnado debe incluir en su repertorio obras de compositores costarricenses. 

Después de ver clases grupales de teóricas, banda, orquesta, coro y de diferentes especialidades instrumentales, me di cuenta de que, aunque estamos a muchos kilómetros de distancia, hay problemas y dificultades comunes. Aun así, tengo que decir que los estudiantes estaban muy preparados para llevar tan pocas semanas de clase y tenían mucho interés.

Una de las cosas que más me impresionó fue el trabajo que realizaban las encargadas del Archivo Histórico Musical, Susan Campos y Annett Seas, para recuperar música costarricense.

Con Susan y Annett en la entrada de la EAM con los murales indígenas que la presiden.
Foto con el cartel del proyecto de Constructoras Sonoras, basado en el legado que diferentes mujeres compositoras dejaron en Costa Rica. Era una publicación de las redes sociales del Archivo.

Fue Susan Campos la que me recomendó encarecidamente conocer al maestro del quijongo (instrumento tradicional costarricense) D. Isidoro Guadamuz de la O en mi visita a la Sede de Guanacaste en Santa Cruz. Allí tuve la oportunidad de encontrarme con él, que obtuvo el Premio Nacional de Cultura. Me recibió en su casa y tuve el placer de escuchar sus historias sobre cómo construir el instrumento y de oírle tocar canciones compuestas por él. Creo que fue la experiencia más conmovedora de mi estancia, ver cómo una persona de 88 años, con poca movilidad, pero toda la cabeza, se emocionaba tanto tocando y describiendo su pasión por la música.

 Con D. Isidoro y el quijongo.

En la Sedes de Santa Cruz y Limón la realidad social y musical era diferente, son zonas del país mucho más desfavorecidas. En la primera, en la provincia de Guanacaste, los alumnos aprendían mayormente por tradición oral y la marimba guanacasteca era uno de sus principales reclamos. 

Tuve la suerte de escuchar a uno de los grupos de marimbas y fue impresionante ver con la ilusión que tocaban. Mucho alumnado de estas sedes aprendía más de un instrumento para poder ganarse la vida de diferentes maneras 

Detalle de la marimba guanacasteca

En la sede de Limón, siempre acompañada de su director Roberto Henry Astúa, descubrí un estilo musical propio de allí, el calypso, cuyo máximo exponente fue Walter Ferguson, que desgraciadamente había fallecido un mes antes con 103 años. De hecho, en la Universidad tenían una asignatura para aprenderlo. Me dio mucha pena no poder asistir a una de sus clases, pero aún no habían comenzado.

Última jornada de tareas job-shadowing en Costa Rica. La aventura llega a su fin en Limón.

Después de haber estado 15 días rodeada de otras músicas e ideas, de nuevos planteamientos para abordar las clases y de maneras diferentes de vivir me volví cargada de energía para transmitir a mi alumnado lo importante que es tener una ilusión, en nuestro caso, por la música.

Quiero agradecer a Virginia Lis su enorme ayuda en la organización de la movilidad y su apoyo en todo momento, y a Sara Peral su gran trabajo e implicación para hacer posible que nuestro conservatorio forme parte de la maravillosa experiencia del programa Erasmus+.